कदाचित ऋग्वेदातील (किंवा रिग वेद) सर्वात प्रसिद्ध कविता किंवा प्रार्थना ही पुरुषसुक्त (पुरुषसुक्तम्) आहे. हे 10 व्या मंडळांत आणि 90 व्या अध्यायात आढळते. हे विशेष पुरुषासाठी गीत आहे – पुरुसा (याचा उच्चार पुरुष असा आहे). ऋग्वेदात आढळल्यामुळे तो जगातील सर्वात प्राचीन मंत्रांपैकी एक आहे, आणि म्हणूनच आपण मुक्ति किंवा मोक्षाच्या (उद्बोधन) मार्गाविषयी काय शिकू शकतो हे पाहण्यासाठी अभ्यास करणे योग्य आहे.
तर पुरुष कोण आहे? वैदिक ग्रंथ आम्हास सांगतात की
“पुरुष व प्रजापति एक समान व्यक्ती आहेत” (संस्कृत लिप्यंतरण पुरुसोहीप्रजापती)
मध्यान्यदियासथपथ ब्राह्मण खंड 4:1.156
याच धर्तीवर उपनिषद पुढे असे म्हणते की
“पुरुष सर्व गोष्टींपेक्षा श्रेष्ठ आहे. काहीही (कोणीही), पुरुसापेक्षा श्रेष्ठ नाही. तो शेवट आणि सर्वोच्च ध्येय आहे” (अव्यक्त पुरुषाः पराः पुरुसन्ना परम् किंकिटसकस्थासा परा गती)
कथोपनिषद 3:11
”खरोखर अप्रकट अशा पलीकडे सर्वश्रेष्ठ पुरुष आहे… जो त्याला जाणतो तो स्वतंत्र होतो आणि अमरत्व प्राप्त करतो (अव्याकत अ परहापुरुसा … यज्नतवामुक्यतेजनतुरामतत्वम का गच्छती)
कथोपनिषद कठोपनिषद 6:8:
म्हणून पुरुष हा प्रजापती (अखिल पृथ्वीचा प्रभू) आहे. पण कदाचित आणखी महत्वाचे हे आहे की, त्याला प्रत्यक्षपणे जाणणे तुम्हाला व मला प्रभावित करते. उपनिषद म्हणते:
’सार्वकालिक जीवनात प्रवेश करण्याचा दुसरा कुठलाच मार्ग नाही (पुरुषावाचून) (नान्यःपंथविद्यते – अयानाय)
स्वेतस्वतारोपनिषद 3:8
म्हणून आपण पुरुषसुक्त, म्हणजे ऋगवेदातील स्तोत्राचा अभ्यास करू या जो पुरुषाचे वर्णन करतो. असे करीत असतांना, मी आपल्यापुढे कदाचित एक विचित्र आणि नवीन कल्पना मांडणार आहे ज्याचा आपण विचार करावयाचा आहे: हा पुरुष ज्याच्याविषयी पुरुषसुक्तामध्ये जे म्हटले गेले आहे ते सुमारे 2000 वर्षापूर्वी येशूसत्संगाच्या (नासरेथच्या येशूच्या) देहधारणामध्ये पूर्ण झाले आहे का? मी म्हटल्याप्रमाणे, ही कदाचित एक विचित्र कल्पना आहे, परंतु येशूसत्संग (नासरेथचा येशू) हा सर्व धर्मांमध्ये पवित्र मनुष्य म्हणून ओळखला जातो आणि त्याने देवाचा अवतार असल्याचा दावा केला, आणि त्याने आणि पुरुष या दोघांचेही बलिदान करण्यात आले आहे (जसे आपण पाहू या) म्हणून आम्हाला या कल्पनेवर विचार करण्यास आणि त्याचा शोध घेण्यास चांगले कारण प्राप्त होते. संस्कृत लिप्यंतरण, आणि पुरुषसुक्तावरील माझे बरेचसे विचार, जोसेफ पडीनजरेकर (पृ. 346, 2007) यांच्या प्राचीन वेदांमधील ख्रिस्त क्राईस्ट इन द एन्शन्ट वेदाज या पुस्तकाच्या अभ्यासानंतर आले आहेत.
पुरुषसूक्ताचा पहिला श्लोक
| संस्कृत लिप्यंतरण | मराठी भाषांतर |
| षहस्र सिर्सा–पुरूषाह्षहस्र क्सह् सह्स्रपत्ष भुमिम् विस्वतो व् र्त्वात्यतिस्थद्दसन्गुलम् | पुरुषाचे एक हजार डोके, एक हजार डोळे आणि एक हजार पाय आहेत. पृथ्वीस सर्व बाजूंनी वेढलेले, तो प्रकाशित होतो. आणि त्याने स्वतःला दहा बोटांवर मर्यादित केले. |
आम्ही वर पाहिले की पुरुष हा प्रजापती सारखाच आहे. प्रजापती, येथे स्पष्ट केल्याप्रमाणे, अगदी प्रारंभीच्या वेदांत सर्वकाही निर्माण करणारा देव मानला जात होता – तो “सर्व सृष्टीचा प्रभु” होता.
आपण पुरूषसुक्ताच्या सुरूवातीस पाहतो की पुरुषाची ‘हजार डोकी, एक हजार डोळे आणि हजार पाय’ आहेत, याचा अर्थ काय? ‘हजार’ म्हणजे येथे एक विशिष्ट मोजलेली संख्या नाही, तर त्याचा अर्थ अधिक ‘असंख्य’ किंवा ‘अमर्याद’ असा आहे. तर पुरुषाकडे अमर्याद बुद्धिमत्ता (‘डोके’) आहे आजच्या भाषेत आम्ही म्हणू की तो सर्वज्ञानी किंवा सर्वज्ञ आहे. हा परमेश्वराचा (प्रजापती) एक गुण आहे जो केवळ एकमेव आहे जो सर्वज्ञ आहे. देव सर्व काही पाहतो व जाणतो. पुरुषाचे ‘हजार डोळे’ आहेत असे म्हणणे म्हणजे पुरुष सर्वव्यापी आहे – त्याला सर्व गोष्टींचे ज्ञान आहे कारण तो सर्वत्र उपस्थित आहे. अशाच प्रकारे, ‘एक हजार पाय’ हा वाक्प्रयोग – अमर्याद सामर्थ्य दर्शवितो.
अशाप्रकारे आपण पुरुषसुक्ताच्या सुरूवातीस पाहतो की पुरूषाचा परिचय सर्वज्ञानी, सर्वव्यापी आणि सर्वशक्तिमान मानव असा करण्यात आला आहे. असा व्यक्ती केवळ देवाचा अवतार असू शकतो. तथापि श्लोकवचन असे म्हणून समाप्त करते की ‘त्याने स्वतःला दहा बोटांप्रत मर्यादित केले’. याचा अर्थ काय? एक अवतारपुरुष म्हणून, पुरुषाने स्वतःला शून्य केले म्हणजे आपल्या दैवी सामर्थ्याचा त्याग करून स्वतःला सामान्य मनुष्यापुरते मर्यादित केले – ‘दहा बोटे’ असलेला.. अशाप्रकारे, जरी हा पुरुष दैवी होता तरीही, त्या सर्व गोष्टींबरोबरच, त्याने स्वतःला आपल्या अवतारात रिकामे केले.
वेद पुस्तकम् (बायबल), येशू सत्संगविषयी (नासरेथच्या येशूविषयी) बोलतांना अगदी हीच कल्पना व्यक्त करते. ते म्हणते :
…अशी जी चित्तवृत्ति ख्रिस्त येशूच्या ठायी होती ती तुमच्या ठायींहि असो :
तो, देवाच्या स्वरूपाचा असूनहि,
6 देवाच्या बरोबरीचें असणें हा लाभ आहे असे
त्याने मानिले नाही.
7 तर, त्याने स्वतःला रिक्त केले
म्हणजे मनुष्याच्या प्रतिरूपाचें होऊन,
दासाचे स्वरूप धारण केले.
8 आणि मनुष्यप्रकृतीचे असे प्रगट होऊन त्यानें मरण,
आणि तेंहि वधस्तंभावरचे मरण सोशिले
येथपर्यंत आज्ञापालन करून –
त्याने स्वतःला लीन केले!
फिलिप्पैकरांस पत्र 2:5-8
आपण पाहू शकता की वेद पुस्तकम् (बायबल) अगदी तोच विचार व्यक्त करते जसा मर्यादित मानव म्हणून देहधारण करणार्‍या पुरुषाचा – अनंत परमेश्वराचा परिचय घडवून देत असतांना पुरुषसुक्त व्यक्त करते. परंतु बायबलमधील हा परिच्छेद लगेच त्याच्या बलिदानाचे वर्णन करण्याकरिता पुढे सरकतो – जसे पुरुषसुक्तही करील. म्हणून मोक्षाची इच्छा बाळगणार्‍या
कोणालाही ह्या देववचनांचा पुढे शोध घेणे उचित ठरेल, कारण, जसे उपनिषदात म्हटलेले आहे:
’सार्वकालिक जीवनात प्रवेश करण्याचा दुसरा कुठलाच मार्ग नाही (पुरुषावाचून) (नान्यःपंथविद्यते – अयानाय)
स्वेतस्वतारोपनिषद 3:8
आपण पुरुषसुक्ताचे 2 रे वचन येथे पुढे सुरू ठेवू या.