पुरुषाचे बलिदान : सर्व वस्तुमात्रांची उत्पत्ति

3 र्‍या  व 4 थ्या श्लोकानंतर पुरुषसूक्त आपले लक्ष पुरुषाच्या गुणावरून त्याच्या बलिदानावर लावते. श्लोक 6 व 7 ते खालीलप्रमाणे करतात. (संस्कृत लिप्यंतरण आणि पुरुषसूक्तावरील माझे अनेक विचार जोसेफ पडिनजरेकर यांच्या क्राईस्ट इन द एन्शन्ट वेदाज (पृ. 346. 2007) या पुस्तकाच्या अभ्यासाद्वारे प्राप्त झाले आहेत.)

पुरुषसूक्तामधील श्लोक 6-7 

जरी सर्वकाही लगेच स्पष्ट होत नाही, तरी जे स्पष्ट आहे ते म्हणजे लक्ष पुरुषाच्या बलिदानावर केन्द्रित आहे. प्राचीन वेदभाष्यकार सयानाचार्य यांनी हा विचार व्यक्त केला आहे :

“ऋषी – संत आणि देवता – यांनी पुरुषास, बलिदानाच्या बळीस बलिपशू म्हणून बलिदानस्तंभास बांधले आणि आपल्या मनांद्वारे बलिदान म्हणून त्याला अर्पण केले” ऋग्वेदावरील सयानाचार्यांची

समीक्षा 10.90.7

श्लोक 8-9ची सुरूवात ”तस्मद्यज्नत्सर्वहुतह्…“ ह्या वाक्यप्रयोगाने होते ज्याचा अर्थ हा आहे की पुरुषाने त्याच्या बलिदानात ते सर्व काही अर्पण केले जे त्याच्याजवळ होते – त्याने काहीही रोखून धरले नाही. त्याच्या बलिदानाद्वारे पुरुषाने त्याच्याठायी असलेले प्रेम प्रकट केले. केवळ प्रीतीद्वारे आपण स्वतःस पूर्णपणे इतरांसाठी देऊ शकतो. जसे येशूसत्संगने (येशू ख्रिस्त) वेद पुस्तकममध्ये (बायबल) म्हटले

“आपल्या मित्रांकरिता आपला प्राण द्यावा: ह्यापेक्षा कोणाची प्रीति मोठी नाही“”

योहान 15:13

येशू सत्संग (येशू ख्रिस्ताने) हे म्हटले की कारण तो स्वतःस वधस्तंभाच्या बलिदानासाठी स्वतःस वाहून द्यावयास पूर्णपणे समर्पित होता. पुरुषाचे बलिदान आणि येशूसत्संगचे बलिदान यांत संबंध आहे काय? पुरुषसूक्ताचा 5 वा श्लोक संकेत करतो (जो आम्ही आतापर्यंत सोडून दिला आहे) – पण हा संकेत रहस्यमय आहे. येथे 5 वा श्लोक दिलेला आहे

पुरुषसूक्तामधील श्लोक 5

पुरुषसुक्तानुसार, पुरूषास काळाच्या सुरूवातीस बलिदान केले गेले आणि परिणामी विश्वाची निर्मिती झाली. अशाप्रकारे हे बलिदान पृथ्वीवर करता आले नसते कारण ह्या बलिदानाद्वारे पृथ्वी उद्भवली. श्लोक 13 हे स्पष्टपणे दर्शविते की या सृष्टीची उत्पत्ती पुरुषाच्या बलिदानाच्या परिणामी झाली आहे. असे म्हटले आहे की

पुरुषसूक्तामधील श्लोक 13

वेद पुस्तकम (बायबलच्या) सखोल आकलनामध्ये ते सर्व स्पष्ट होते. जेव्हा आपण ऋषी (संदेष्टा) मीखा यांचे लिखाण वाचतो तेव्हा आम्हास हे दिसून येते. तो खि. पू. 750 च्या सुमारास जगला आणि जरी तो येशू ख्रिस्ताच्या (येशू सत्संग) येण्याच्या 750 वर्षे आधी जगला, तरी ज्या नगरात येशू जन्माला येणार होता त्या नगराविषयी लिहून त्याने त्याच्या आगमनाविषयी आधीच जाणून घेतले. त्याने भविष्यवाणी केली :

हे, बेथलेहेम एफ्राता,

यहूदाच्या हजारांमध्ये तुझी गणना अल्प आहे,

तरी तुजमधून एक जण निघेल

तो मजसाठी इस्राएलाचा शास्ता होईल,

त्याचा उद्भव प्राचीन काळापासून,

अनादि काळापासून आहे.

मीखा 5:2

मीखाने ही भविष्यवाणी केली की शास्ता (अथवा ख्रिस्त) बेथलेहेम नगरातून निघेल. 750 वर्षांनंतर येशू ख्रिस्त (येशूसत्संग) ह्या दृष्टांताची परिपूर्णता म्हणून बेथलेहेमात जन्मास आला. सर्वसामान्यतः सत्याचा शोध घेणारे मीखाच्या दृष्टांताच्या ह्या पैलूकडे विस्मयाने लक्ष देतात. तथापि, या येणार्‍याच्या उद्भवावर आम्ही आपले लक्ष केन्द्रित करण्याची गरज आहे. मीखा भविष्यातील आगमनाचे भाकित सांगतो, पण तो म्हणतो की या आगमनाचे मूळ भूतकाळात खोलवर रुतलेले आहे. त्याचा ‘उद्भव प्राचीन काळापासून आहे’. पृथ्वीवर त्याच्या प्रकट होण्याआधीच या येण्याचे उद्भव आहे!  ‘प्राचीन काळापासून’ किती भूतकाळात जाते? ते ‘अनादी काळापर्यंत’ जाते. वेद पुस्तकम् (बायबल) मध्ये दिलेली खरी ज्ञानाची इतर लिखाणे हे आणखी स्पष्ट करतात. कलस्सैकरांस पत्र 1:15 मध्ये ऋषी पौलाने (ज्याने इ.स. 50 च्या सुमारास लिहिले) येशूविषयी (येशू) घोषणा केली की:

 तो अदृश्य देवाचे प्रतिरूप आहे, तो सर्व उत्पत्तीत ज्येष्ठ आहे

कलस्सैकरांस पत्र 1:15

येशूला ‘अदृश्य देवाचे प्रतिरूप’ आणि ‘सर्व उत्पत्तीत ज्येष्ठ’ म्हटले गेले आहे. दुसर्‍या शब्दात, जरी येशूचे देहधारण इतिहासात एका निश्चित समयी होते (सन 4 – सन 33), तरी तो सर्व काही निर्माण होण्याआधी अस्तित्वात होता – अगदी सनातन काळापासून. त्याने असे केले कारण परमेश्वर देव (प्रजापती) सदैव सनातन भूतकाळात अस्तित्वात आहे आणि त्याचे ‘प्रतिरूप’ असल्यामुळे येशू (येशूसत्संग) देखील नेहमी अस्तित्वात असता.

जगाच्या स्थापनेपासून बलिदान – सर्व वस्तुमात्रांची उत्पत्ती

परंतु तो केवळ सनातन काळापासून अस्तित्वात नाही, तर ऋषी (संदेष्टा) योहान याने स्वर्गाच्या दृष्टांतात ह्या येशूचे (येशूसत्संग) वर्णन

”जगाच्या स्थापनेपासून वधलेला कोंकरा“ म्हणून केले आहे . 

प्रकाशितवाक्य 13:8

हा विरोधाभास आहे का? येशू (येशूसत्संग) सन 33 मध्ये वध केला नव्हता का गेला? जर तो तेव्हा वध केला गेला, तर तो ”जगाच्या स्थापनेपासून’ कसा वध केला गेला असावा?“ ह्या विरोधाभासात आपण पाहतो की पुरुषसूक्त आणि वेदपुस्तकम् सारख्याच गोष्टीचे वर्णन करीत आहेत. आम्ही पाहिले की पुरुषसूक्त म्हणते की पुरुषाचे बलिदान ‘आरंभी’ होते. जोसेफ पडिनजरेकर क्राईस्ट इन द एन्शन्ट वेदाज (पृ. 346. 2007) या नावाच्या त्यांच्या पुस्तकात दाखवितात की पुरुषसूक्तावरील संस्कृत भाष्य आम्हास सांगते की ह्या पुरुषाचे बलिदान आरंभी ‘देवाच्या अंतःकरणात’ होते (त्यांनी संस्कृत ‘मानसायज्ञम’ चा अर्थ म्हणून हे भाषांतर केले). ते संस्कृत विद्वान एन जे शेंडे यांचाही असे म्हणून संदर्भ घेतात की आरंभीचे हे बलिदान एक ”मानसिक अथवा सांकेतिक होते.” *

अशाप्रकारे आता पुरुषसूक्ताचे रहस्य स्पष्ट होते. म्हणून भूतकाळातील अनादी काळापासून पुरुष देव आणि देवाचे प्रतिरूप होता. तो इतर सर्व गोष्टींपूर्वी होता. तो सर्वात प्रथम जन्मलेला आहे. देवाने, आपल्या सर्वज्ञानानाने, जाणले की मानवजातीच्या उत्पत्तीसाठी बलिदान आवश्यक ठरेल – ज्याच्यासाठी त्या सर्वाची गरज भासेल जे तो देऊ शकतो – पापाच्या प्रक्षालनासाठी अथवा शुद्धीकरणासाठी बलिदान होण्यासाठी जगात पुरुषाचे देहधारण अथवा अवतार. याक्षणी देवास हा निर्णय घ्यावयाचा होता की विश्वाच्या अथवा ब्रम्हांडाच्या आणि मानवजातीच्या उत्पत्तीसाठी पुढे जावे किंवा नाही. त्या निर्णयात पुरुषाने बलिदान होण्यास इच्छुक होण्याचे ठरविले. मानसिकरित्या, अथवा देवाच्या अंतःकरणात, पुरुष ‘जगाच्या स्थापनेपासून वधला’ गेला जसे वेद पुस्तकम् घोषित करते.

एकदा का हा निर्णय घेण्यात आला – समयाचा आरंभ होण्यापूर्वी – देव (प्रजापति – सर्व सृष्टीचा प्रभू) समय, विश्व आणि मानवजातीची उत्पत्ती करावयाच्या कामी लागला. अशाप्रकारे पुरुषाने स्वच्छेने केलेल्या बलिदानामुळे ‘विश्वाची अर्थात ब्रम्हांडाची’ (श्लोक 5), चंद्र, सूर्य, वीज आणि पाऊस (श्लोक 13) यांची उत्पत्ती घडून आली, आणि समयाचा सुद्धा (श्लोक 6 मध्ये उल्लेखिलेले वसंत, ग्रीष्म आणि शरद) आरंभ घडून आला. पुरुष या सर्वांत आधी  जन्मलेला होता.

पुरुषाचे बलिदान करणारे ‘देव’ कोण आहेत?

पण एक कोडे अद्याप सोडवावयाचे आहे. पुरुषसूक्त श्लोक 6 म्हणते की ‘देवांनी’ (देव) पुरुषाचे बलिदान केले? हे देव कोण आहेत? वेद पुस्तकम् (बायबल) ते स्पष्ट करते. एक ऋषी, दावीदाने, खि. पू. 1000 मध्ये एक पवित्र स्तोत्र लिहिले ज्यात हे प्रकट करण्यात आले आहे की देव (प्रजापती) पुरुषांशी व स्त्रियांशी कशाप्रकारे बोलला :

 “मी म्हणालो, ‘तुम्ही ”देव“ आहा; तुम्ही सर्व परात्पराचे पुत्र आहा’ ()

स्तोत्र 82:6

येशूसत्संग (येशू ख्रिस्त) याने 1000 वर्षांनंतर ऋषी दाविदाच्या ह्या पवित्र स्तोत्रावर असे म्हणून आपले विचार व्यक्त केले :

येशूने त्यांस म्हटले, ”‘तुम्ही देव आहा असे मी म्हणालो’, हे तुमच्या शास्त्रात लिहिले नाही काय? ज्यांना देवाचे वचन प्राप्त झाले त्यांना जर त्याने ”देव “ म्हटले – आणि शास्त्रलेखाचा भंग होत नाही – तर ज्याला पित्याने पवित्र कार्यास्तव नेमून जगात पाठविले त्या मला मी देवाचा पुत्र आहे असे म्हटल्यावरून तुम्ही दुर्भाषण करिता असे तुम्ही म्हणता काय?

योहान 10:34-36

येशूसत्संग (येशू ख्रिस्त) ऋषी दाविदाने खरे शास्त्र म्हणून ‘देवता’ हा शब्द वापरला होता याची पुष्टी करतो. कोणत्या अर्थाने हे असे आहे? वेद पुस्तकमच्या (बायबल) उत्पत्तीच्या वर्णनात आपण पाहतो की आपणास ‘देवाच्या प्रतिरूपात घडविण्यात आले’ (उत्पत्ती 1:27). त्याच अर्थाने, कदाचित आपण ‘देव’ मानले जाऊ शकते कारण आपण परमेश्वराच्या स्वरूपात घडविण्यात आलो आहोत. पण वेद पुस्तकम् (बायबल) पुढे या गोष्टीचे स्पष्टीकरण देते. हे घोषित करते की जे लोक हे बलिदान स्वीकारतात ते :

त्याप्रमाणे आपण त्याच्या समक्षतेत पवित्र व निर्दोष असावे, म्हणून त्याने जगाच्या स्थापनेपूर्वीं आपल्याला ख्रिस्ताच्या ठायी निवडून घेतले; त्याने आपल्या मनाच्या सत्संकल्पाप्रमाणे आपल्याला येशू ख्रिस्ताच्या द्वारे स्वतःचे दत्तक होण्याकरिता प्रेमाने पूर्वींच नेमिले होते

इफिसकरांस पत्र 1:4-5

जगाच्या उत्पत्तीपूर्वी जेव्हा प्रजापती-पुरुषाने पुरुषाचा सिद्ध बलिदान अथवा यज्ञ म्हणून अर्पण करण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा देवाने आपल्या लोकांनाही निवडले होते, त्याने कोणत्या हेतूने त्यांना निवडले? त्यात स्पष्टपणे सांगितले आहे की त्याने आम्हाला त्याचे ‘पुत्र’ होण्यासाठी निवडले.

दुसर्‍या शब्दांत, वेद पुस्तकम् (बायबल) असे घोषित करते की जेव्हा देवाने सिद्ध बलिदानाद्वारे स्वतःस पूर्णपणे अर्पण करण्याची निवड केली तेव्हा त्याने ह्या बलिदानाद्वारे देवाची मुले होण्यासाठी पुरुष व स्त्रियांची निवड केली. या पूर्ण अर्थाने, आम्हाला ”देव“ म्हटले गेले आहे. हे त्यांच्यासाठी सत्य आहे (ज्याप्रमाणे येशूसत्संगने वर घोषित केले) ‘ज्यांच्यासाठी देवाचे वचन आले’ – जे त्याचे वचन स्वीकारतात त्यांच्यासाठी. आणि या अर्थाने देवाच्या भावी मुलांची ही गरज होती जिने पुरुषास बलिदान करण्यास भाग पाडले. जसे पुरुषसूक्ताच्या 6 व्या श्लोकात म्हटले आहे की, ””देवतांनी पुरुषाचे यज्ञ म्हणून बलिदान केले.” पुरुषाचे बलिदान म्हणजे आपले शुद्धीकरण होते.

पुरुसाचे बलिदान – स्वर्गाचा मार्ग

आपण प्राचीन पुरुषसूक्ताच्या आणि वेद पुस्तकमच्या ज्ञानभंडारात देवाची योजना प्रकट झालेली पाहतो. ही अद्भुत योजना आहे – अशी योजना जिची आपण कल्पनाही केली नसती. ती आमच्यासाठी फार महत्वाची सुद्धा आहे जसे पुरुषसूक्त 16 व्या वचनात म्हणते.

ऋषी म्हणजे ज्ञानीपुरुष. आणि स्वर्गप्राप्तीची आस बाळगणे ही खरोखर शहाणपणाची गोष्ट आहे. हे आपल्या आवाक्याबाहेरचे नाही. हे अशक्य नाही. हे केवळ अत्यंत तपस्वी पवित्र लोकांसाठीच नाही ज्यांना त्यांच्या अत्यंत शिस्त व चिंतनातून मोक्ष प्राप्त करण्याची इच्छा आहे. हे फक्त गुरुंसाठीच नाही. उलटपक्षी हा स्वतः पुरुषाद्वारे येशू ख्रिस्ताच्या (येशू सत्संग) त्याच्या देहधारणात पुरविलेला मार्ग होता.

पुरुसाचे बलिदान – स्वर्गात जाण्याचा दुसरा मार्ग नाही

सत्य हे आहे की हे केवळ आपल्यासाठी देण्यातच आलेले नाही परंतु सयानाचार्याद्वारे लिखित संस्कृत भाष्यात 15 आणि 16 व्या श्लोकाच्या माध्यमाने पुरुषसूक्त म्हणते

सार्वकालिक जीवनात (मृत्यूविहीनता) प्रवेश करण्याचा दुसरा कुठलाही मार्ग ज्ञात नाही! निश्चितच ह्या बाबीचा आणखी अभ्यास करणे समंजसपणाचे ठरते. आतापर्यंत आपण वेद पुस्तकम् (बायबल) मध्ये हे दाखवीत उडी मारत फिरलो की ते कशाप्रकारे देव, मानवजातीची अतिशय महत्वपूर्ण गोष्ट सांगते आणि हे सत्य पुरुषसूक्तात सांगितलेल्या गोष्टीबरोबर प्रतिध्वनित होते. पण आपण ही गोष्ट सविस्तर अथवा क्रमाने पाहिलेली नाही. म्हणून, मी आपणास निमंत्रण देतो की, आरंभापासून सुरूवात करून, वेद पुस्तकममध्ये आमच्यासोबत शोध घेत, उत्पत्तीविषयी शिकू या, की असे काय घडले ज्याच्यासाठी पुरुषाच्या ह्या बलिदानाची गरज भासली, जगाचे काय झाले ज्यामुळे मनूचा जलप्रलय (वेद पुस्तकममध्ये पुस्तकम्मध्ये नोहा) आला आणि जगातील राष्ट्रे त्यांस मृत्यूपासून मुक्त करून स्वर्गात सार्वकालिक जीवन देणार्‍या सिद्ध बलिदानाच्या अभिवचनाविषयी कशी शिकली आणि हे अभिवचन त्यांनी कसे सुरक्षित ठेविले.

*(एन जे शेंडे. पुरुषसूक्त (आर व्ही 10-90) इन वेदिक लिट्रेचर (पब्लिकेशन्स आफ द सेंटर आफ एडवान्स्ड स्टडी इन संस्कृत, पुणे विद्यापीठ) 1965.